Όσιρις

Αιγυπτιακή θεότητα, η λατρεία της οποίας απέκτησε σημασία κυρίως από τα τέλη του Αρχαίου Βασιλείου. Η προέλευση της όμως είναι πολύ πιο αρχαία: ανάγεται σε ένα τυπικό ον των μυθολογιών που διαμορφώθηκαν στο περιβάλλον πρωτόγονων καλλιεργητών. Οι μύθοι αυτοί έχουν ως επίκεντρο τον φόνο του θεού (το σώμα τεμαχίζεται τις περισσότερες φορές) και τη γέννηση ενός σημαντικού φυτού διατροφής από το ενταφιασμένο πτώμα του. Τα κείμενα των πυραμίδων, τα αρχαιότερα που γνωρίζουμε, αναφέρουν μερικές φορές το μύθο του Ό., τον οποίο στην πιο πλήρη μορφή του αφηγείται ο Πλούταρχος. Ο Σεβ και η Νουτ, ο θεός της Γης και η θεά του Ουρανού, απέκτησαν τέσσερα παιδιά: δύο αγόρια, τον Ό. και τον Σηθ και δύο κορίτσια, την Ίσιδα και τη Νέ-φθι, που αργότερα παντρεύτηκαν τους αδελφούς τους. Ο Ό. βασίλευε στην Αίγυπτο ως δίκαιος και σοφός βασιλιάς και δίδασκε στους ανθρώπους την καλλιέργεια της γης, τον σεβασμό των νόμων και την ευλάβεια προς τους θεούς. Ο αδελφός του όμως Σηθ τον φθόνησε και του έστησε παγίδα: τον προσκάλεσε σε ένα συμπόσιο και ετοίμασε ένα κιβώτιο, που υποσχέθηκε να το δωρίσει σε όποιον το γέμιζε ακριβώς με το σώμα του. Όλοι οι καλεσμένοι δοκίμασαν, αλλά μόνο ο Ό. κατάφερε να το γεμίσει τελείως. Μόλις ξαπλώθηκε μέσα, ο Σηθ, βοηθούμενος από τους συνενόχους του, έκλεισε το κάλυμμα του, το κάρφωσε και πέταξε κατόπιν το κιβώτιο στον Νείλο. Όταν η Ίσις έμαθε το έγκλημα, άρχισε να ψάχνει για το πτώμα και τελικά βρήκε το κιβώτιο που, αφού είχε εξοκείλει στις όχθες της Βύβλου, είχε κλειστεί στον κορμό μιας συκομουριάς· ο βασιλιάς της Βύβλου είχε διατάξει να κατασκευάσουν με τον κορμό μια στήλη, που την τοποθέτησε στο παλάτι του. Η Ίσις, χάρη στη μαγική τέχνη της, κατόρθωσε να πάρει τη στήλη, ξανάφερε το κιβώτιο στην Αίγυπτο και το έκρυψε στα έλη του Δέλτα. Ο Σηθ κατάφερε να βρει τον κρυψώνα και, κατά την απουσία της Ίσιδας, διαμέλισε το πτώμα και έριξε τα κομμάτια στον ποταμό. Η Ίσις ξανάρχισε τότε την οδυνηρή αναζήτηση της και, αφού βρήκε όλα τα κομμάτια, τα έθαψε, το καθένα στον τόπο όπου το είχε βρει. Ο Ώρος, μεταθανάτιος γιος του Ό., πολέμησε εναντίον του θείου του, εκδικήθηκε τον θάνατο του πατέρα του και έγινε βασιλιάς της Αιγύπτου. Στο μεταξύ ο Ό., που είχε ξανάρθει στη ζωή, είχε γίνει βασιλιάς του άλλου κόσμου και με την ιδιότητα του αυτή λατρευόταν σε πολλά μέρη. Ο αρχικός τύπος λατρείας ήταν η Βούσιρις στο Δέλτα, αλλά στο τέλος του Αρχαίου Βασιλείου λατρευόταν ιδιαίτερα στην Άβυδο, την αρχαία πόλη των νεκρών. Ως βασιλιάς των νεκρών απεικονιζόταν καθισμένος στον θρόνο με σκήπτρο και βεντάλια από φτερά στα χέρια και με το στέμμα Άτεφ στο κεφάλι. Αυτός κρίνει τους νεκρούς με την ψυχοστασία, δηλαδή το ζύγισμα της ψυχής με την αλήθεια, και αποδίνει στον καθένα ανταμοιβή ή τιμωρία. Παράλληλα με τον προέχοντα αυτό ρόλο της θεότητας του Κάτω Κόσμου, ο Ό. παίρνει και τη μορφή κοσμικής θεότητας και θεότητας της βλάστησης. Η αγροτική αυτή πλευρά, που απαντάται σε διάφορες λατρείες, συνέχιζε την αρχική σχέση που είχε ο Ό. με το φυτό διατροφής (εδώ το σιτάρι), που βλάστησε για πρώτη φορά από το σώμα του. Δεν είναι γνωστός κανένας μύθος που vα αναφέρεται σε αυτό, μια παρόμοια όμως ιδέα εμφανίζεται σε μια πολύ διαδεδομένη τελετουργία που γινόταν σε ανάμνηση της περιπέτειας του Ό.: ο σχηματισμός με πηλό ενός ομοιώματος του νεκρού θεού, ξαπλωμένου στο κρεβάτι του θανάτου και σκεπασμένου με σπόρους του σιταριού, που αργότερα βλάσταιναν διαγράφοντας τη μορφή του θεού. Οι απεικονίσεις αυτές, που ονομάζονταν «Ο βλαστάνων Όσιρις», και των οποίων βρέθηκαν διάφορα δείγματα σε τάφους, μαρτυρούν τον αρχαίο χαρακτήρα του O., αλλά στη νεκρική σημασία τους ερμηνεύονται ως ταύτιση του νεκρού με τη θεότητα και κατά συνέπεια ως μέσο εξασφάλισης, για τον νεκρό μιας νέας ζωής πέρα από τον τάφο. Ο θεός Όσιρις, όπως εικονίζεται σε ένα από τα πολλά αγάλματά του που σώθηκαν από τα αρχαία χρόνια. Στο άγαλμα αυτό ο θεός παρουσιάζεται ως βασιλιάς (φαραώ) της Αιγύπτου. Βασιλιάς της Αιγύπτου, λέγεται ότι ήταν, κατά την παράδοση και ο γιος του Ώρος. Ο Όσιρις λατρευόταν ως θεός του Άδη σε όλη την Αίγυπτο, ιδιαίτερα όμως στην Άβυδο, το σημερινό χωριό Μπαλιάνα. Τον λάτρευαν και ως θεό της βλάστησης, γιατί επισκεπτόταν τον «απάνω κόσμο» την άνοιξη, όταν τα φυτά αποχτούσαν νέους βλαστούς. O Όσφις, η μεγάλη αυτή αρχαία αιγυπτιακή θεότητα, όπως εικονίζεται σε πάπυρο που περιέχει το κείμενο του «Βιβλίου των Νεκρών». Η νεκρή (δεξιά) τιμά το θεό, υψώνοντας σε ικεσία τα χέρια της. Ο θεός εικονίζεται εδώ με κεφάλι γερακιού, καθιερωμένη μεταμόρφωσή του στο αιγυπτιακό πάνθεο. Το θαυμάσιο αυτό δείγμα αρχαίας αιγυπτιακής μικρογραφίας βρίσκεται στο Αιγυπτιακό Μουσείο του Τορίνου.

* * *

ο (Α Ὄσιρις, -ιδος, γεν. και Ὀσίρεως και ιων. τ. γεν. Ὀσίριος)

σημαντικότατη θεότητα, η πιο περίπλοκη, τού αιγυπτιακού πανθέου, η λατρεία τής οποίας άσκησε τη μεγαλύτερη επίδραση στη διαμόρφωση τών αρχαιότατων μύθων και τοπικών δοξασιών και η οποία είχε διπλή υπόσταση: ήταν θεός τής γονιμότητας και προσωποποίηση τού νεκρού βασιλιά.

[ΕΤΥΜΟΛ. < αιγυπτιακό Ws'r].